Wat betekent ontoerekeningsvatbaar en wanneer is iemand dat?

Als jij slachtoffer bent van een misdrijf hoop je dat de dader een flinke straf krijgt. Maar in sommige gevallen verklaart de rechter de dader tot ontoerekeningsvatbaar. Wanneer is iemand dit en wat betekent het? Wij leggen het uit.

Betekenis ontoerekeningsvatbaar zijn

Wat is ontoerekeningsvatbaarheid? Hier is nog veel onduidelijkheid over. Het Wetboek van Strafrecht legt het als volgt uit: “Niet strafbaar is hij die een feit begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestvermogens niet kan worden toegerekend.” Soms vergelijken we het met een gele kaart, iets dat je te makkelijk uitdeelt. Tegelijkertijd bepaalt een rechter nooit zomaar dit iemand ontoerekeningsvatbaar is, dat is een besluit waar de rechter lang over nadenkt. De dader komt er ook niet zonder gevolgen vanaf.

Wanneer ben je ontoerekeningsvatbaar?

Iemand is ontoerekeningsvatbaar als diegene een stoornis of ziekte heeft, waardoor je het iemand niet kan verwijten dat er een strafbaar feit is gepleegd. De rechter bepaalt of dit zo is en die bepaalt ook in hoeverre iemand ontoerekeningsvatbaar is. Dit kan volledig of verminderd zijn. Dat verschilt per persoon. Een voorbeeld hiervan is het Bijenkorf-arrest, een moeder gooide haar anderhalf jaar oude dochter van de vierde verdieping naar beneden en liet daarna zichzelf ook vallen. Haar dochter overleed ter plekke. De moeder had op dat moment last van een psychose en daarom werd zij ontoerekeningsvatbaar verklaard.

Iemand ontoerekeningsvatbaar verklaren

De rechter laat zich adviseren door psychologen en psychiaters bij het nemen van een besluit. Ook onderzoek door het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NFIP) en/of het Pieter Baan Centrum (PBC) is belangrijk voor een rechter om een goed besluit te kunnen nemen. Hiervoor moet de rechter namelijk weten of de verdachte een geestelijke stoornis heeft. Als dit geval is en er daarnaast een direct gevolg is tussen de stoornis en het strafbare feit, dan kan de verdachte deels of volledig ontoerekeningsvatbaar worden verklaard. Deze uitspraak heeft invloed op de hoogte en de vorm van de straf die een verdachte krijgt.

Hoogte van de straf

Als de rechter aangeeft dat de verdachte volledig ontoerekeningsvatbaar is, dan is het niet mogelijk om de verdachte een gevangenisstraf op te leggen. Het is dan alleen mogelijk om een strafrechtelijke maatregelen te geven, zoals dat de verdachte moet worden opgenomen bij een psychiatrische instelling of tbs-kliniek (terbeschikkingstelling). Dit komt bijna nooit voor. Verklaart de rechter iemand tot verminderd toerekeningsvatbaar? Dan krijgt de verdachte een minder hoge straf, maar wel met psychiatrische behandeling en/of dwangverpleging. Voor het deel dat de verdachte wél toerekeningsvatbaar is, krijgt deze persoon een gevangenisstraf. Na het uitzitten hiervan wordt de dader verplicht opgenomen in één van de tbs-klinieken in Nederland.

Wat als een verdachte onderzoek weigert

Soms wil een verdachte niet meewerken aan het onderzoek dat nodig is om de mate van toerekeningsvatbaarheid vast te stellen. Zo wil de verdachte proberen om opname in een tbs-kliniek te voorkomen. Dit maakt het lastig voor de NIFP om een advies te geven aan de rechter. De rechter kan alleen een strafrechtelijke opleggen als hij zich voldoende kan baseren op andere informatiebronnen. Hierdoor krijgt de verdachte in sommige gevallen niet de behandeling krijgt die hij nodig heeft.

Ben je ontoerekeningsvatbaar door gebruik van alcohol/drugs?

Als jij onder invloed van alcohol of drugs een strafbaar feit pleegt ben je volgens de wet niet ontoerekeningsvatbaar. In de wet staat dat hier alleen sprake van is bij een geestelijke stoornis of een gebrekige ontwikkeling. Met andere woorden: als je door jouw eigen schuld in een situatie terechtkomt waarin je de wet overtreedt, dan ben je volgens de rechter verwijtbaar.

Toch is dit een grijs gebied, want niet iedereen die alcohol of drugs gebruikt kiest daar per definitie zelf voor. Bijvoorbeeld wanneer iemand verslaafd is, of als iemand onbewust of onvrijwillig alcohol of drugs inneemt. Daarom kijkt de rechter per situatie hoeverre er sprake is van verwijtbaarheid.