Gevaarlijke stoffen uitgelegd: veelgestelde vragen over PFAS en andere ZZS

Fijnstof is geen losse stof, maar een mengsel van kleine deeltjes die in de lucht zweven. Een deel komt uit de natuur, zoals zeezout en stuifmeel. Het meeste fijnstof ontstaat door mensen, bijvoorbeeld door verkeer, industrie en het verbranden van hout. Dit fijnstof is vaak schadelijker voor de gezondheid dan fijnstof uit natuurlijke bronnen.

Ultrafijnstof is nóg kleiner dan fijnstof. Deze deeltjes kunnen via de longen in het bloed terechtkomen en zich door het hele lichaam verspreiden. Daarnaast kan het lichaam ultrafijnstof minder goed opruimen dan grotere stofdeeltjes. Dit alles maakt ultrafijnstof extra schadelijk voor de gezondheid.

Sommige stoffen zijn erg schadelijk als je ermee in aanraking komt. Deze stoffen staan op de officiële lijst van zeer zorgwekkende stoffen (ZZS). Er zijn bepaalde criteria (eigenschappen) waar een gevaarlijke stof aan moet voldoen om op de ZZS-lijst te komen.

Een (potentieel) gevaarlijke stof kan op de ZZS-lijst komen als zij minstens één of meer van de volgende eigenschappen heeft:

• kan kanker veroorzaken,
• kan het DNA beschadigen (genetische veranderingen),
• kan schadelijk zijn voor vruchtbaarheid of zwangerschap,
• breekt niet of bijna niet af in het milieu, hoopt zich op in mensen of dieren en is giftig (PBT),
• breekt helemaal niet af in de natuur en hoopt zich sterk op in mensen of dieren (vP/vB),
• kan de hormonen in het lichaam verstoren.

In Nederland houdt het RIVM de officiële lijst met zeer zorgwekkende stoffen bij. Deze lijst wordt minimaal twee keer per jaar bijgewerkt. Op de website van het RIVM vind je de ZZS-lijst.

Goed om te weten: als het gaat om ZZS is er een verschil tussen gevaar (hazard) en risico (risk). De ZZS-lijst zegt iets over het gevaar van een stof: hoe gevaarlijk is de stof op zich? Pas als je eraan wordt blootgesteld, ontstaat er een risico. Hoe groot dat risico is, hangt af van hoeveel je van de stof binnenkrijgt en hoe vaak dat gebeurt.

Bedrijven die met zeer zorgwekkende stoffen werken, moeten mogelijke schade door deze gevaarlijke stoffen zoveel mogelijk voorkomen. Dat betekent bijvoorbeeld dat ze de uitstoot zo laag mogelijk moeten houden.

Het is niet altijd meteen duidelijk of een stof gevaarlijk genoeg is voor de officiële ZZS-lijst. Als er wel een vermoeden bestaat, komt de stof eerst op de lijst van potentieel zeer zorgwekkende stoffen (pZZS).

Bedrijven kunnen, bijvoorbeeld door de omgevingsdienst, worden gevraagd extra onderzoek te doen naar de eigenschappen van zo’n stof. Als deze één of meer eigenschappen blijkt te hebben van een zeer zorgwekkende stof, verhuist deze naar de officiële ZZS-lijst.

Op de website van het RIVM vind je de pZZS-lijst.

PFAS staat voor ‘per- en polyfluoralkylstoffen’ en is een verzamelnaam voor duizenden kunstmatige (onnatuurlijke) stoffen. PFAS kunnen goed tegen water, vet, vuil en stof. Daarom worden ze veel gebruikt in producten zoals regenkleding, make-up, voedselverpakkingen en pannen met een anti-aanbaklaag.

Het probleem is dat PFAS bijna niet afbreken in de natuur. Ze worden daarom ook wel forever chemicals (eeuwige chemicaliën) genoemd: giftige stoffen die bijna niet verdwijnen. PFAS verspreiden zich makkelijk via lucht, water en bodem en hopen zich op in dieren en mensen.

Mensen krijgen PFAS vooral binnen via stof in huis, drinkwater en voedsel. Als je vaak of lange tijd PFAS binnenkrijgt, kan de ophoping in je lichaam leiden tot verschillende gezondheidsproblemen. Wat de gevolgen van PFAS precies zijn, verschilt per persoon. Bij zorgen of klachten is het goed om medisch advies te vragen, bijvoorbeeld bij je huisarts.

Op Slachtofferwijzer lees je meer over PFAS.

Enkele PFAS stonden al eerder op de officiële lijst van zeer zorgwekkende stoffen (ZZS). Sinds 2024 worden alle PFAS als ZZS behandeld, onder andere omdat ze op de internationale OSPAR-lijst staan. Daardoor gelden er nu strengere regels voor bedrijven die met PFAS werken.

Je kunt in contact komen met ZZS en andere gevaarlijke stoffen door:

• het inademen van lucht waarin de stof zit (bijvoorbeeld fijnstof of dampen),
• het eten of drinken van voedsel of water waarin de stof terecht is gekomen, en
• huidcontact, zoals via kleding, make-up of vervuild water.

Meestal gebeurt dit zonder dat je het merkt.

Uit bloedonderzoek van het RIVM blijkt dat bijna iedereen in Nederland meer PFAS in het bloed heeft dan gezond is. Dat laat zien hoeveel mensen met vervuiling door schadelijke stoffen te maken hebben.

Wat dit betekent voor mensen in hun dagelijks leven, lees je op Slachtofferwijzer. Nienke vertelt bijvoorbeeld hoe zij een massa-aangifte startte tegen fabriek Chemours. Ook Joery, Hans en Thijs delen hun verhaal over vervuiling in hun dorp en de gevolgen daarvan.

Gevaarlijke stoffen, en zeker zeer zorgwekkende stoffen (ZZS), kunnen milde tot ernstige gevolgen hebben voor je gezondheid. Sommige ZZS en andere gevaarlijke stoffen kunnen bijvoorbeeld:

• je longen of nieren beschadigen,
• je hormonen verstoren,
• invloed hebben op vruchtbaarheid of zwangerschap, of
• het risico op ziektes zoals kanker vergroten.

Hoe ernstig de gevolgen van schadelijke stoffen voor je lichaam zijn, verschilt per situatie. Het hangt af van de soort stof, hoeveel je ervan binnenkrijgt en hoe vaak je ermee in contact komt. Ook spelen leeftijd, genetische (erfelijke) aanleg en gezondheid een rol. (Ongeboren) baby’s, kinderen en mensen met een kwetsbare gezondheid zijn extra gevoelig voor de effecten van gevaarlijke stoffen.

Stoffen op de ZZS-lijst hebben op zichzelf gevaarlijke eigenschappen. Maar er ontstaat pas een gezondheidsrisico als je eraan wordt blootgesteld. Als mensen lange tijd (bijvoorbeeld jarenlang) steeds kleine hoeveelheden gevaarlijke stoffen zoals ZZS binnenkrijgen, kunnen chronische (blijvende) gezondheidsproblemen ontstaan.

Maak je je zorgen over je gezondheid of heb je klachten die mogelijk door gevaarlijke stoffen komen? Neem dan contact op met je huisarts of met de GGD in jouw regio. Zij kunnen je adviseren of verder onderzoek nodig is. Op Slachtofferwijzer lees je meer over melding doen bij de GGD van klachten die mogelijk door schadelijke stoffen zijn ontstaan.

Het is vaak moeilijk om precies aan te tonen dat gezondheidsproblemen worden veroorzaakt door blootstelling aan gevaarlijke stoffen. Dit komt door verschillende dingen:

• Gezondheidsproblemen zoals kanker kunnen pas jaren na blootstelling aan schadelijke stoffen ontstaan. Dit maakt het moeilijker om het verband tussen gezondheidsklachten en blootstelling aan gevaarlijke stoffen zoals ZZS duidelijk te maken.
• Mensen komen meestal met meerdere stoffen tegelijk in contact. Dit maakt het lastig om het effect van één stof te bepalen.
• Niet iedereen reageert hetzelfde. Leeftijd, genetische (erfelijke) aanleg en de eigen gezondheid spelen mee in hoe gevoelig iemand is voor bepaalde schadelijke stoffen.

In Nederland doen verschillende organisaties onderzoek naar de risico’s van ZZS en andere schadelijke stoffen op onze gezondheid en leefomgeving.

• Bedrijven (via de REACH-wet)
  Volgens de Europese REACH-wet zijn bedrijven zelf verantwoordelijk voor het aantonen dat het gebruik van hun stoffen veilig is. Ze moeten bij de European Chemicals Agency (ECHA) laten zien hoe een stof veilig kan worden gebruikt. En welke maatregelen ze nemen om de uitstoot/lozing en de risico’s van schadelijke stoffen zo laag mogelijk te houden.
• Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)
  Het RIVM onderzoekt welke stoffen schadelijk kunnen zijn voor mens en milieu, en bij welke hoeveelheden dat risico ontstaat. Daarnaast helpt het RIVM mee bij het opstellen van milieuregels en adviseert het de overheid (zoals ministeries, provincies en waterschappen).
  Het RIVM kan niet op verzoek van een gemeente onderzoek doen, maar wel als een ministerie of provincie daarom vraagt. Zo onderzoekt het RIVM bijvoorbeeld de risico’s van stoffen die door fabrieken als Chemours, Chemelot en Tata Steel worden uitgestoten.
• Gezondheidsraad
  De Gezondheidsraad is een organisatie die losstaat van de overheid en die de Tweede Kamer adviseert over gezondheid en milieu. De raad doet onderzoek op verzoek van ministeries of uit zichzelf.
  De Gezondheidsraad vindt dat de overheid te weinig metingen doet en zou graag zien dat de overheid aan biomonitoring doet. Dit is het regelmatig meten van stoffen in het lichaam van mensen.

Het Ctgb controleert of bestrijdingsmiddelen en biociden goed werken, en of deze veilig zijn voor mens, dier en milieu. (Het Ctgb staat voor: College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden.) Ze toetsen deze middelen volgens Europese en Nederlandse regels, en beoordelen regelmatig opnieuw of ze nog aan de eisen voldoen.

Na onderzoek van Zembla bleek dat het Ctgb jarenlang een minder geschikte test gebruikte bij het beoordelen van kankerrisico’s. Inmiddels gebruiken ze meestal een betere test. Middelen die ze eerder met de minder geschikte test goedkeurden, zoals glyfosaat, zeggen ze voorlopig niet opnieuw te zullen beoordelen.

Op Slachtofferwijzer lees je hoe Gitta haar gezin probeert te beschermen tegen de gebruikte bestrijdingsmiddelen rondom haar boerderijwoning.

ZZS en andere gevaarlijke stoffen kunnen schadelijk zijn voor mensen, maar ook voor dieren, planten, bodem, lucht en water.

Gevaarlijke stoffen in de lucht, zoals fijnstof of PFAS die door fabrieken worden uitgestoten, kunnen zich verspreiden over grote gebieden. Giftige stoffen kunnen in het water terechtkomen en zo vissen en andere dieren ziek maken. Ook kunnen gevaarlijke stoffen zich ophopen in de bodem en daar jarenlang schade aanrichten, bijvoorbeeld aan planten en geoogst voedsel.

Op deze manier komen schadelijke stoffen uiteindelijk ook in voedsel en drinkwater terecht. Zo kunnen ZZS en andere gevaarlijke stoffen grote gevolgen hebben voor zowel onze leefomgeving als voor onze gezondheid.

Uit bloedonderzoek van het RIVM blijkt dat bijna iedereen in Nederland meer PFAS in het bloed heeft dan gezond is. Dat laat zien hoeveel mensen met vervuiling door schadelijke stoffen te maken hebben.

Wat dit betekent voor mensen in hun dagelijks leven, lees je op Slachtofferwijzer. Nienke vertelt bijvoorbeeld hoe zij een massa-aangifte startte tegen fabriek Chemours. Ook Joery, Hans en Thijs delen hun verhaal over vervuiling in hun dorp en de gevolgen daarvan.